Vua Croesus và Công chúa Cassandra
Chương 9 “Vua Croesus và Công chúa Cassandra” trong cuốn sách cuối cùng của Carl Sagan Billions and Billions.
Apollo, một trong các vị thần cai trị trên đỉnh Olympus, là thần Ánh sáng. Ngài còn đảm nhận nhiều trọng trách khác nữa, một trong số đó là tiên tri. Đấy là một trong số những chuyên môn của Ngài. Lúc này tất cả các vị thần trên đỉnh Olympus đều có thể nhìn vào tương lai một chút, nhưng Apollo là vị thần duy nhất một cách hệ thống đã ban phát món quà này cho nhân loại. Ngài xây dựng nhiều ngôi đền, nổi danh nhất trong số ấy là ngôi đền ở Delphi, nơi ngài phong thần cho một nữ tu. Bà là Pythia, phỏng theo python (tức là con trăn) một trong số những hiện thân của bà. Các vị vua và quý tộc – và đôi khi cả dân thường – có thể đến Delphi và cầu xin được biết điều gì sẽ diễn ra.
Trong số những kẻ cầu xin lời phán có Croesus, quốc vương Lydia. Chúng ta nhớ đến ông ở câu nói “giàu có như Croesus”, điều đó gần như hiện nay vẫn đúng. Có lẽ ông ta đồng nghĩa với sự giàu có bởi vì vào thời của ông và ở vương quốc của ông người ta đã phát minh ra tiền xu – do Croesus đúc vào thế kỷ VII TCN (Lydia nằm ở Anatolia, nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ). Tiền đất sét đã được người Summer phát minh ra từ sớm trước đó. Tham vọng của ông không thể bị giam hãm bởi những biên giới của vương quốc nhỏ bé của mình. Và do vậy, theo Lịch sử của Heredotus, ông ta chợt nảy ra trong đầu một ý tưởng hay: xâm chiếm và chinh phục Ba Tư, lúc ấy Ba Tư là một siêu cường ở Tây Á. Cyrus Đại đế đã thống nhất người Ba Tư và người Medes và xây dựng một Đế quốc Ba Tư hùng mạnh. Dĩ nhiên, Croesus có một chút lấn cấn.
Để suy xét tính sáng suốt của cuộc xâm lược ông ta phái sứ thần đi tham vấn ở Đền Delphi. Bạn có thể hình dung họ chất đầy những món quà đắt giá, – một thế kỷ sau tình cờ những thứ ấy vẫn còn được trưng bày ở Delphi, đúng vào thời của Herodotus. Câu hỏi mà những sứ thần thay mặt Croesus đặt ra là “Điều gì xảy ra nếu Croesus gây chiến với Ba Tư?”
Không do dự, Pythia trả lời “Nhà vua sẽ hủy diệt một đế quốc vĩ đại.”
“Các vị thần ở phe của chúng ta”, Croesus nghĩ vậy, hoặc ám chỉ như vậy. “Đây là thời điểm để tấn công”
Vội vã điểm danh các phó vương, ông ta tập hợp một đội quân đánh thuê. Croesus xâm lược Ba Tư – và bị đánh bại một cách nhục nhã. Không chỉ Lydia bị phá hủy, mà ngay cả bản thân ông, cho đến tận cuối đời, trở thành một quân sư thảm bại trong triều đình Ba Tư, đưa ra một vài lời khuyên vặt vãnh cho đám quan lại mà họ chẳng thèm quan tâm – một cựu vương theo đóm ăn tàn. Một chút gì đó cũng giống việc hoàng đế Hirohito sống những ngày cuối đời với tư cách là cố vấn ở Beltway Washington D.C.
Vậy là ông ta phải chịu đựng sự bất công. Nói gì thì nói, ông ta đã chơi đúng luật. Ông ta đã yêu cầu lời khuyên từ Pythia, ông ta đã trả công hậu hĩnh, nhưng bà đã chơi xấu ông. Do vậy ông ta phái một sứ thần khác đến ngôi Đền (lần này với những món quà khiêm tốn hơn, tương xứng với tình cảnh sa sút của ông) và hỏi “Sao ngươi có thể làm thế với ta?”. Trong Lịch sử của Herodotus, đây là câu trả lời:
Vì Apollo đã cảnh báo trước với nhà vua là nếu ông tấn công người Ba Tư, nhà vua sẽ tiêu diệt một đế quốc vĩ đại. Và đáng lẽ khi nghe được lời phán truyền này, nếu muốn nhận được lời khuyên xác đáng, nhà vua phải cử người tới hỏi cho rõ hơn liệu thần linh muốn nói tới đế quốc của chính ông ta hay đế quốc của Kyros [Cyrus]. Nhưng vì Kroisos [Croesus] không hiểu những gì được phán truyền và không hỏi lại, nhà vua hãy tự coi mình là nguyên nhân của những gì xảy ra sau đó.1
Nếu như Đền Delphi chỉ là mưu đồ nhằm lừa gạt những quân vương cả tin, thì dĩ nhiên nó cần những lời biện hộ để lý giải cho những sai lầm không thể tránh khỏi. Những nhập nhằng bị che đậy là bao giờ cũng có mặt. Thế nhưng bài học của Pythia là xác đáng: ngay cả đối với những lời phán truyền chúng ta phải đặt câu hỏi, những câu hỏi thông minh – kể cả khi những phán truyền ấy có nói cho chúng ta những điều chúng ta mong đợi. Người làm chính sách không được chấp nhận một cách mù quáng; họ phải hiểu. Và họ phải không để những tham vọng của riêng họ cản trở tri thức. Việc biến lời phán truyền thành chính sách phải được thực hiện một cách cẩn trọng.
Lời khuyên này hoàn toàn áp dụng được cho những nhà tiên tri thời hiện đại, những nhà khoa học, những chuyên gia và những trường đại học, những viện được giới công nghiệp cấp vốn, và những ban cố vấn của Viện hàn lâm Khoa học Quốc gia. Đôi lúc một cách miễn cưỡng, các nhà làm chính sách cử người đi hỏi về lời phán truyền, họ nhận về những câu trả lời. Ngày nay những nhà tiên tri thường tự nguyện dự đoán ngay cả khi không có ai yêu cầu. Lời nói của họ chi tiết hơn nhiều so với những câu hỏi – chẳng hạn chúng liên quan đến methyl bromide2, hoặc dòng xoáy ở vùng cực, hydrocloroflourocarbons3, Dải băng ở Tây Nam cực. Những ước lượng đôi khi được diễn đạt bằng xác suất. Đối với những chính trị gia trung thực gần như không thể nói đơn giản nói có hay không. Người làm chính sách phải quyết định làm gì với đáp án. Việc đầu tiên phải làm là phải hiểu rõ. Do bản chất của những nhà tiên tri thời hiện đại cùng với lời phán truyền của họ, người làm chính sách – hơn bao giờ hết – phải hiểu khoa học và công nghệ. (Đáp lại đòi hỏi này, Quốc hội của Đảng cộng hòa đã bãi bỏ Ủy ban Đánh giá Công nghệ của chính họ. Và gần như không có nhà khoa học nà là thành viên của Quốc hội Mỹ. Điều này còn đúng hơn ở những nước khác.)
Nhưng còn một câu chuyện khác về Apollo và những lời phán truyền, cũng nổi tiếng ngang bằng, cũng xác đáng ngang bằng. Đây là câu chuyện về nàng Cassandra, Công chúa của thành Troy. (Chuyện xảy ra ngay trước khi người Hy Lạp ở Mycena tấn công Troy để bắt đầu Cuộc chiến thành Troy.) Nàng là người thông minh nhất và xinh đẹp nhất trong số những con gái của Vua Priam.
Apollo, bao giờ cũng ve vãn những người hấp dẫn (cũng giống gần như tất cả các vị thần Hy Lạp), đã phải lòng nàng. Kỳ lạ thay – điều này chưa bao giờ xảy ra trong thần thoại Hy Lạp – nàng từ chối lời tán tỉnh của thần Apollo. Do vậy ngài tìm cách hối lộ nàng. Nhưng đưa hối lộ bằng cái gì bây giờ? Nàng đã là một công chúa rồi. Nàng giàu có và xinh đẹp. Nàng hạnh phúc. Nhưng, Apollo có một vài thứ có thể dâng cho nàng. Ngài hứa với nàng món quà tiên tri. Một đề nghị thật khó cưỡng. Nàng đồng ý. Có đi có lại [Quid pro quo]. Apollo làm mọi điều mà những vị thần làm để tạo những lời phán truyền, những lời tiên tri từ một người phàm. Nhưng rồi, thật bê bối, Cassandra bội ước. Nàng từ chối đề nghị của một vị thần.
Apollo điên tiết. Nhưng ngài không thể rút lại món quà tiên tri, bởi vì, sau cùng, ngài là một vị thần. (Bạn có thể nói gì về các vị thần cũng được, nhưng các vị thần biết giữ lời hứa.). Thế vào đó, ngài kết án nàng vào một định mệnh tàn nhẫn và mưu trí: không ai tin những lời tiên tri của nàng. (Những gì tôi nhớ lại ở đây chủ yếu là từ vở kịch Agamemnon của Aeschylus.) Cassandra báo cho người dân của mình biết thành Troy sẽ thất thủ. Không ai quan tâm. Nàng dự báo cái chết của thủ lĩnh xâm lược Agamemnon. Không ai quan tâm. Nàng thậm chí thấy trước cái chết của chính mình, và cũng chẳng có ai quan tâm. Họ không muốn nghe nàng. Họ giễu cợt nàng. Cả người Hy Lạp lẫn người Troy gọi nàng là “cô nàng của những sầu muộn.” Ngày nay họ từ bỏ qua nàng với tư cách là “nhà tiên tri của sự bất hạnh và u tối”.
Có một khoảnh khắc thú vị khi nàng không thể hiểu làm sao mà những triên tri về thảm họa cận kề – một vài trong số đó, nếu được người ta tin, là ngăn chặn được – đã bị người ta bỏ qua. Nàng nói với người Hy Lạp, “Làm thế nào mà các người không hiểu ta? Tiếng mẹ đẻ của các ngươi ta rất thông thạo.” Nhưng vấn đề không ở chỗ cách nàng phát âm tiếng Hy Lạp. Câu trả lời (tôi diễn đạt lại) là: “Nàng thấy đấy, chuyện là thế này. Ngay cả Đền Delphi đôi khi cũng mắc sai lầm. Đôi khi những lời phán ở đó cũng mập mờ. Chúng tôi không thể tin chắc được. Và nếu chúng tôi không thể tin chắc vào đền Delphi, thì dĩ nhiên chúng tôi không thể tin chắc vào nàng.” Đó là những gì sát nhất với câu trả lời thực sự mà nàng có thể nhận được.
Câu chuyện cũng diễn ra tương tự đối với người dân ở Troys: Nàng nói “Tôi đã báo trước cho người dân về tất cả các thảm họa”. Nhưng họ bỏ qua khả năng nhìn thấu vào tương lai của nàng rồi họ bị hủy diệt. Nàng cũng bị huỷ diệt.
Ngày nay người ta có thể nhận ra sự chống đối trước những dự báo thảm khốc giống như Cassandra đã trải qua. Nếu chúng ta đối mặt với dự báo xấu về những sức mạnh to lớn mà chúng có thể chưa tác động ngay, thì chúng ta có khuynh hướng tự nhiên là bác bỏ hoặc phớt lờ dự báo. Việc giảm nhẹ hoặc phòng tránh nguy cơ có thể tốn kém thời gian, nỗ lực, tiền bạc, lòng can đảm. Nó có thể đòi hỏi chúng ta phải thay đổi những ưu tiên trong cuộc sống của chúng ta. Và không phải mọi dự báo thảm họa, kể cả những dự báo do các nhà khoa học thực hiện, đều ứng nghiệm. Hầu hết đời sống sinh vật dưới đại dương không bị diệt vong do thuốc trừ sâu; dù có nạn đói ở Ethiopia và Sahel, nạn đói ở phạm vi toàn cầu không phải là điểm nhấn của thập kỷ 1980; sản xuất lương thực ở Nam Á không bị ảnh hưởng mạnh bởi những giếng dầu bốc cháy ở Kuwait; giao thông ở tốc độ siêu thanh không đe dọa tầng ozone – cho dù tất cả những dự báo ấy đều do các nhà khoa học nghiêm túc thực hiện. Do vậy khi đối mặt với dự báo mới và không dễ chịu, chúng ta có thể bị cám dỗ khi nói: “Không thể nào.” “Bất hạnh và u ám.” “Chúng ta chưa bao giờ trải nghiệm điều gì tương tự.” “Tìm cách hù dọa mọi người.” “Thật tồi tệ cho tinh thần của quần chúng.”
Thêm nữa, nếu những nhân tố thúc đẩy thảm họa đã được báo trước có tính dài hạn, thì bản thân dự báo là một lời khiển trách gián tiếp hoặc âm thầm. Tại sao chúng ta, những người dân thường, lại cho phép hiểm họa này tiến triển?
Nên chăng chúng ta cảnh báo cho chính mình về hiểm họa ấy sớm hơn? Không phải là chính chúng ta mang tội đồng lõa, bởi vì nếu chúng ta không áp dụng các biện pháp để đảm bảo rằng các lãnh đạo chính phủ loại bỏ nguy cơ? Và bởi vì đó là những nghiền ngẫm chẳng mấy dễ chịu – rằng sự lơ là và chây ì của chính chúng ta có thể đẩy chúng ta cùng những người thân yêu vào hiểm họa – Có một xu thế tự nhiên, nếu có thể gọi là một thích nghi xấu, tìm cách bác bỏ hoàn toàn vấn đề. Chúng ta nói cần phải có bằng chứng tốt hơn nữa, trước khi chúng ta có thể xem xét nó một cách nghiêm túc. Một cám dỗ nhằm giảm thiểu tối đa, gạt bỏ và coi nhẹ vấn đề.
Các nhà tâm lý học hoàn toàn nhận thức được cám dỗ này. Họ gọi nó là sự “chối bỏ” [“denial”]. Giống như lời ca của một bản nhạc rock cũ:
“Sự chối bỏ không chỉ là một con sông ở Ai Cập.”4
Câu chuyện của vua Croesus và nàng Cassandra thể hiện hai cực đoan khi phản ứng về mặt chính sách trước những dự báo về hiểm họa chết người – Croesus thể hiện một thái cực chấp nhận một cách nhẹ dạ, không phê phán (), được thúc đẩy bởi lòng tham và những khiếm khuyết về tính cách; và phản ứng của người Hy Lạp và người Troy trước Cassandra thể hiện một thái cực gạt bỏ một cách dửng dưng, bất động trước hiểm họa có thể xảy ra. Nhiệm vụ của người làm chính sách là lèo lái thận trọng giữa hai bãi đá ngầm ấy.
Giả sử có một nhóm các nhà khoa học cho rằng một thảm họa môi trường lớn đang dần hiện ra. Giả sử thêm rằng những gì cần thiết để ngăn chặn và giảm thiểu thảm họa là đắt đỏ: không chỉ đắt đỏ ở chính sách tài khóa và nguồn lực tri thức, mà còn thách thức cách tư duy của chúng ta – tức là, sự đắt đỏ về mặt chính trị. Tại điểm nào người làm chính sách phải xem xét những phán truyền có tính khoa học một cách nghiêm túc? Có nhiều phương thức để đánh giá tính hiệu lực của những phán truyền thời hiện đại – bởi vì trong các phương thức khoa học, tồn tại một phương thức sửa-sai, một tập các quy tắc đã hoạt động tốt, đôi khi được gọi là phương pháp khoa học. Có một số nguyên lý (tôi đã từng liệt kê một số nguyên lý trong cuốn sách của tôi Thế giới bị quỷ ám (Demon-Haunted World). Tranh luận bằng quyền uy có ít trọng lượng (“Bởi vì tôi nói như vậy” là không thỏa đáng); dự đoán về lượng là cách thức cực kỳ tốt để chuyển những ý tưởng từ vô lý sang hữu ích; các phương pháp phân tích phải đạt được những kết quả nhất quán hoàn toàn với những gì chúng ta biết về Vũ trụ; những tranh luận sôi nổi là một dấu hiệu lành mạnh; những kết luận giống nhau phải được rút ra một cách độc lập bởi những nhóm khoa học cạnh tranh có trình độ nhằm làm cho một ý tưởng được xem xét một cách nghiêm túc; và vân vân. Có nhiều cách để người làm chính sách ra quyết định, tìm ra một trung lộ an toàn giữa một bên là hành động hấp tấp và bên kia là sự thụ động. Dù vậy nó đòi hỏi sự rèn luyện về mặt cảm xúc, và trên hết toàn thể công dân không được mù khoa học – để họ có thể tự mình đánh giá những nguy cơ thảm khốc như thế nào.
(cập nhật: 20220708)